Umowa o pracę – omówienie

Umowa o pracę zobowiązuje obie strony, czyli pracownika i pracodawcę, do wypełniania względem siebie określonych obowiązków. Każdej ze stron umowy przysługują też pewne przywileje. Typy umów o pracę są zaś różne. 

Podpisując umowę o pracę, zobowiązujemy się do wykonywania określonego rodzaju pracy na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem. Druga strona umowy, czyli pracodawca, zobowiązuje się zapewnić pracownikowi wynagrodzenie za pracę. Nie można jednak mówić o stosunku pracy, jeśli nie zaistniały określone przesłanki, takie jak podporządkowanie pracownika poleceniom pracodawcy, świadczenie pracy osobiście, wykonywanie pracy za wynagrodzeniem, w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę. Istotnym czynnikiem jest również powtarzalność wykonywania pracy i obciążenie pracodawcy ryzykiem prowadzonej działalności i zatrudniania osób.

Zawieranie umowy o pracę

Od kandydata na pracownika, pracodawca może żądać jedynie następujących informacji:

• imię i nazwisko,
• miejsce zamieszkania,
• data urodzenia,
• wykształcenie,
• przebieg dotychczasowego zatrudnienia na podstawie umowy o pracę.

Jeśli kandydat wykonywał pracę dorywczą na innych zasadach, nie musi o tym informować. Na przekazanie innych danych oczekiwanych przez pracodawcę, np. numer telefonu komórkowego lub zdjęcie, musi wyrazić zgodę pracownik.

Umowę o pracę należy zawrzeć w formie pisemnej najpóźniej w dniu rozpoczęcia pracy. Umowa powinna zawierać takie elementy, jak:

• strony umowy,
• rodzaj umowy,
• datę zawarcia, 
• warunki pracy, czyli rodzaj pracy, miejsce wykonywania, wymiar czasu pracy, termin rozpoczęcia,
• wysokość wynagrodzenia ze wskazaniem jego składników. 

Przed rozpoczęciem pracy pracownik:

• musi przejść wstępne badania lekarskie (koszt badań pokrywa pracodawca), potwierdzone orzeczeniem lekarskim stwierdzającym brak przeciwwskazań do pracy na danym stanowisku,
• musi zostać przeszkolony w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, szkolenie BHP powinno odbyć się w godzinach pracy i na koszt pracodawcy.

Jeśli zatrudniany pracownik jest zarejestrowany jako bezrobotny w powiatowym urzędzie pracy, ma on obowiązek zawiadomić tą instytucję o podjęciu pracy w ciągu 7 dni od daty rozpoczęcia pracy. Jeśli tego nie zrobi, podlega karze grzywny w wysokości od 500 do 5000 zł.

Zmiana warunków pracy

Jeśli strony będą chciały dokonać zmiany warunków zawartych w umowie o pracę należy w takiej sytuacji podpisać aneks do umowy zawierający uzgodnione przez nie  zmiany warunków oraz termin, od którego zmiany wejdą w życie. Pracodawca może również zmienić warunki zatrudnienia w drodze tzw. wypowiedzenia zmieniającego. Z tej możliwości korzysta się  wtedy, gdy tylko pracodawca chce ingerować w treść umowy. Jest to pisemna informacja od pracodawcy, a zmiana następuje po upływie okresu wypowiedzenia, jeśli pracownik wyraża na to zgodę. Pracownik może jednak nie zgodzić się na zmiany do połowy okresu wypowiedzenia, jednak w takiej sytuacji jego umowa rozwiązuje się z upływem okresu wypowiedzenia.  

Rodzaje umów o pracę

Istnieje kilka rodzajów umów o pracę:

• umowę o pracę na okres próbny,
• umowę o pracę na czas określony,
• umowę o pracę na czas nieokreślony,
• umowę o pracę na czas wykonania określonej pracy,
• umowę o pracę na czas określony zawartą w celu zastępstwa pracownika.

Umowa o pracę na okres próbny

Ma na celu sprawdzenie przydatności pracownika do wykonywania danego rodzaju pracy. Może poprzedzać zawarcie umowy na czas nie określony lub jednej z umów terminowych.

Okres próbny nie może trwać dłużej niż 3 miesiące. Z istoty tej umowy wynika, że pracodawca nie może zatrudniać danego pracownika na podstawie kolejnych umów o pracę na okres próbny. Zawarcie kolejnej umowy na okres próbny z tym samym pracownikiem powoduje jej nieważność z mocy prawa.

Prawo pracy nie dopuszcza możliwości nieodpłatnego zatrudniania „na próbę”. Inspekcja pracy gwarantuje anonimowość wszystkim, którzy zgłoszą skargę na pracodawcę stosującym takie praktyki.

Umowa o pracę na czas określony

Jest jedną z terminowych umów o pracę. Rozwiązuje się ją z upływem końcowego terminu wskazanego w umowie bez konieczności składania oświadczeń przez którąkolwiek ze stron stosunku pracy.

Z reguły termin ten określony jest poprzez wskazanie konkretnej daty (np. umowa o pracę na czas określony od 1.01.2015 r. do 31.12.2015 r.). Formalnie jednak nie ma przeszkód, aby da tą końcową trwania umowy było określone zdarzenie, skutkujące ustaniem stosunku pracy (np. umowa o pracę na czas określony od 1.01.2011 r. do dnia likwidacji spółki i wykreślenia jej z rejestru przedsiębiorców).

Umowa na czas określony zakłada istnienie stosunku pracy przez pewien z góry oznaczony czas. Dlatego co do zasady strony nie mają możliwości jej wcześniejszego rozwiązania za wypowiedzeniem. Wyjątek dotyczy umowy  zawartej na czas określony dłuższy niż 6 miesięcy, w przypadku której strony dopuściły w umowie o pracę (lub późniejszym aneksie) możliwość jej rozwiązania za dwu tygodniowym wypowiedzeniem.

Ponadto każda umowa o pracę na czas określony może zostać rozwiązana za 2-tygodniowym wypowiedzeniem w przypadku ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy.

Umowa o pracę na czas nieokreślony

Nie określa się końcowego terminu jej trwania. Taka umowa zakłada stałość istnienia stosunku pracy i zapewnia najpełniejszą ochronę pracownikowi. Jej wypowiedzenie wymaga wskazania przez pracodawcę przyczyny uzasadniającej rozwiązanie umowy.

Umowa na czas nieokreślony może zostać zmieniona na umowę na czas określony tylko za zgodą pracownika. Pracodawcy natomiast nie wolno bez porozumienia z pracownikiem dokonać zmiany rodzaju zawartej umowy o pracę.

Umowa o pracę na czas wykonania określonej pracy

Jest odmianą umowy terminowej. Umowę taką strony zawierają na okres potrzebny do zrealizowania określonego zadania (np. umowa o pracę zawarta na czas wprowadzenia zmiany bazy danych lub na czas przeprowadzenia inwentaryzacji). Umowa ta ulega rozwiązaniu z chwilą wykonania umówionej pracy i nie może zostać wcześniej wypowiedziana, z wyjątkiem sytuacji, gdy do chodzi do ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy.

Umowa na czas zastępstwa pracownika

Jest to szczególna odmiana umowy na czas określony. Zawiera się ją w celu zastępstwa nieobecnego pracownika na czas jego usprawiedliwionej nieobecności w pracy (np. umowa zawarta na czas nieobecności w pracy pracownika X z powodu  choroby lub przebywania na urlopie wychowawczym). Umowę taką rozwiązuje się z chwilą powrotu zastępowanego pracownika do pracy. Dopuszczalne jest także jej wcześniejsze rozwiązanie za wypowiedzeniem.

Rozwiązanie umowy o pracę

Rozwiązanie umowy przez zwolnienie pracownia

Na pracodawcy, który zdecyduje się na zwolnienie pracownika ciążą związane z tym faktem określone obowiązki. Pracodawca musi w takim przypadku:

• przedłożyć wypowiedzenie umowy o pracę z zachowaniem obowiązującego okresu wypowiedzenia,
• wydać mu świadectwo pracy,
• rozliczyć się z pracownikiem w zakresie przysługującego mu urlopu wypoczynkowego, czyli powinien mu go udzielić lub wypłacić ekwiwalent pieniężny,
• udzielić pracownikowi dni wolnych na poszukiwanie nowej pracy – 2 dni roboczych, jeśli pracownik ma 2-tygodniowy albo miesięczny okres wypowiedzenia lub 3 dni roboczych, przy 3-miesięcznym okresie wypowiedzenia, natomiast jeśli pracownik zwalnia się sam, to nie przysługują mu dni wolne na znalezienie nowego zajęcia,
• sporządzić dla pracownika oświadczenie zawierające pouczenie o przysługującym pracownikowi prawie odwołania się do sądu pracy. 

Okres wypowiedzenia umowy o pracę obejmujący tydzień albo miesiąc (albo ich wielokrotność) kończy się odpowiednio w sobotę albo w ostatnim dniu miesiąca.

Pracodawca nie może zwolnić pracownika:

• w czasie urlopu (zarówno wypoczynkowego, jak i bezpłatnego),
• w czasie usprawiedliwionej nieobecności,
• w przypadku choroby pracownika przez pierwsze 182 dni trwania zwolnienia lekarskiego,
• kobiet w ciąży, nie dotyczy to jednak kobiet zatrudnionych na okres próbny nieprzekraczający jednego miesiąca,
• od dnia złożenia wniosku o urlop wychowawczy do dnia zakończenia tego urlopu,
• pracownika zatrudnionego na czas określony poniżej 6 miesięcy, taką umowę można jedynie rozwiązać na mocy porozumienia stron.

Rozwiązanie umowy za porozumieniem stron

Jeśli obydwie strony (pracodawca i pracownik) wyrażą taka wolę, umowa o pracę może zostać rozwiązana za porozumieniem stron. Pracodawcą powinien bezwzględnie zawrzeć z pracownikiem pisemną umowę, która zawiera termin i warunki zakończenia pracy. 

Okres wypowiedzenia

Okres wypowiedzenia umowy o pracę zależy od rodzaju umowy oraz od długości trwania wypowiadanej umowy.

Umowa o pracę na okres próbny

• 3 dni robocze, jeśli długość umowy nie przekracza 2 tygodnie,
• 1 tydzień, jeśli umowa jest dłuższa niż 2 tygodnie,
• 2 tygodnie, jeśli umowa jest zawarta na co najmniej 3 miesiące.

Umowa o pracę na czas określony powyżej 6 m-cy

• 2 tygodnie.

Umowa na zastępstwo

• 3 dni robocze.

Umowa o pracę na czas nieokreślony

• 2 tygodnie, gdy pracownik pracuje w jednej firmie krócej niż 6 m-cy,
• 1 miesiąc, jeśli pracownik pracuje w jednej firmie 6 albo więcej m-cy,
• 3 miesiące, jeśli pracownik pracuje w jednej firmie 3 lata albo dłużej.

Prawa pracownika

Prawo pracownika do urlopu

Umowa o pracę zapewnia pracownikowi prawo do corocznego urlopu wypoczynkowego. Wynosi on 20 dni, jeśli staż pracy u wszystkich dotychczasowych pracodawców jest krótszy niż 10 lat lub 26 dni, jeśli staż pracy obejmuje co najmniej 10 lat. Do okresu pracy, do którego zależy wymiar urlopu wlicza się okresy nauki. W zależności od rodzaju szkoły okres ten wynosi:

• dla osób, które ukończyły zasadniczą lub równorzędną szkołę zawodową – nie więcej niż 3 lata,
• pracownicy, którzy ukończyli średnią szkołę zawodową – nie więcej niż 5 lat,
• ukończyli szkołę zawodową dla absolwentów zasadniczych szkół zawodowych – 5 lat,
• ukończyli średnią szkołę ogólnokształcącą – 4 lata,
• ukończyli szkołę policealną – 6 lat,
• ukończyli szkołę wyższą – 8 lat. 

Prawo pracownika do ochrony wynagrodzenia

Pracodawca powinien co najmniej raz w miesiącu wypłacać pracownikowi wynagrodzenie w stałym i ustalonym z góry terminie, ale nie później niż w ciągu pierwszych dziesięciu dni następnego miesiąca. Pracodawca ma też obowiązek udostępnić na żądanie pracownika dokumenty, na podstawie których obliczono kwotę wynagrodzenia. Wysokość wynagrodzenia pracownika nie może być niższe niż wynagrodzenie minimalne, które jest ustalane co roku rozporządzeniem ministra pracy i polityki społecznej. 

Prawo pracownika do przestrzegania norm czasu pracy

Pracodawca musi też przestrzegać norm czasu pracy w zakresie nie tylko dobowej czy tygodniowej liczby godzin pracy, ale też rocznego limitu godzin nadliczbowych oraz nieprzerwanego odpoczynku dobowego i tygodniowego. Co do zasady czas pracy nie powinien przekraczać 8 godzin na dobę i 40 godzin w pięciotygodniowym tygodniu pracy (w przypadku okresu rozliczeniowego nieprzekraczającego 4 miesięcy). Zgodnie z Kodeksem pracy, liczba godzin nadliczbowych nie powinna przekroczyć 150 w ciągu roku. W każdej dobie pracownikowi przysługuje też 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku i 35 godzin w pełnym tygodniu.